درباره عبدالحسین وهاب‌زاده

درباره عبدالحسین وهاب‌زاده
آموزگار مدرسه‌ای که در کتاب‌هایش باد می‌وزد

… و نخوانیم کتابی که در آن باد نمی‌آید
و کتابی که در آن پوست شبنم تر نیست
و کتابی که در آن یاخته‌ها بی‌بعدند. (سهراب سپهری، کاشان، قریه چنار، تابستان 1343)

در سال 1326 خورشیدی در سبزوار به دنیا آمد. بازی در حیاط خلوت خانه¬ی پدری که در همه¬ی خانه¬های آن روزها که گاه متروکه¬ای بود با دار و درخت و کلبه¬ای قدیمی، آنقدر بود که هر کودک بازیگوشی را به چیزهایی علاقمند می¬کرد که آن روزها نامی برایش قابل تصور نبود. اما هرچه بود عبدالحسین وهاب¬زاده را در سال 1344 به دانشکده¬ی کشاورزی جندی¬شاپور اهواز کشاند، تا کشاورزی بخواند.

وهاب¬زاده در ترم¬های پایانی دانشکده بود که در کلام دکتر اسماعیل رستمی گمشده¬اش را یافت: طبیعت.

دکتر رستمی که در مسکو شیلات و جانورشناسی خوانده بود، درسی تحت عنوان حفاظت را با جزوه¬ای شصت هفتاد صفحه¬ای پیش می¬برد، آتشی به جان وهاب¬زاده انداخت که پس از نیم قرن هنوز جوانان بسیاری از گرمای آن کیفور می¬شوند.

پس از پایان درس در دانشکده، سربازی را در مرکز آموزش و سپاه ترویج سبزوار گذراند و در سال 1351 به آمریکا رفت و در رشته علوم زیستی فوق لیسانسی گرفت که تلفیقی بود از حیات وحش، گیاه¬شناسی، جانورشناسی و شیلات.

در آن سال¬ها با وزیدن موج نویی که همه¬ی عرصه¬ها را به مدد پول نفت درمی¬نوردید متقاضیان استخدام دانش¬آموخته¬ای آن هم از آمریکا در بهترین جاها آن هم با بهترین مزایا فراوان بود، اما وهاب¬زاده در کنار خانواده بودن برایش از همه چیز مهم تر بود، مشهد را انتخاب کرد و در دانشگاه فردوسی به عنوان مربی استخدام شد تا به دانشجویان درس بوم¬شناسی و زیست¬شناسی بدهد. مطالعه آثار دیوید لک (D.Lack) بوم¬شناس و پرنده¬شناس مشهور انگلیسی او را به بریتانیا کشاند تا در دانشگاه آبردین اسکاتلند تحت نظارت و راهنمایی جورج دنت (G.Dunnet) رساله¬ای تحت عنوان بوم¬شناسی قمری خانگی در محیط¬های شهری را برای تز دکترایش انتخاب کند. پس از مرور منابع و گذراندن مباحث تئوریک برای کار عملی پایان¬نامه به ایران برگشت و با تغییر و تحولات بعد از پیروزی انقلاب در بهمن 57 و انقلاب¬فرهنگی و مرگ استاد راهنما که دیگر بیشتر با مکاتبه با هم در ارتباط بودند و فقط پاک¬نویس پایان‌نامه و ارائه¬اش مانده بود همه چیز به هم ریخت.

ازین پس وهابزاده برنامه‌ای را پیگیری کرد که آن را مدیون دکتر محمود بهزاد می‌داند. «در دوره دانشجویی آثار ایشان را از روی علاقه خوانده بودم و تاثیر زیادی روی من گذاشته بود، احساس کردم راه ایشان راه درستی است».

وهاب¬زاده تاکنون بیش از ده¬هزار صفحه ترجمه و تألیف را با ممارست و دقت و حساسیت خاص خود در اختیار علاقمندان و خانواده علوم زیستی این سرزمین قرار داده¬است. او در سال 1384 برنده جایزه ملی محیط زیست ایران شد و در سال 1385 جایزه مهرگان علم و ادب را برای کتاب “تنوع حیات” از آن خود کرد.

وهابزاده امروز تمام وقت خود را صرف پیگیری موضوع مدرسه طبیعت کرده است. او در مورد آغاز به کار ایده مدرسه طبیعت چنین می‌گوید:
من هميشه دوست داشتهام با کودکان کار کنم، ذهنم به تازگي سراغ مدرسه طبيعت نرفته، من تقريباً از همان زمان که در دانشگاه بوم شناسي ميخواندم و نخستين مقاله را درباره رابطه کودک و طبيعت به نام «The Ecology of Imagination in Childhood» که متعلق به اديت کاب بود خوانده بودم، ذهنم معطوف به اين موضوع شد. زماني که اين بحث هنوز به صورت يک رشته تحصيلي تمام عيار در نيامده بود. مطالعات شخصي اديت کاب، او را به اين نتيجه رسانده بود که تجربه طبيعت در کودکي بر احساسات و برانگيزشهاي کودکانه تأثيرات عميقي ميگذارد، به نحوي که براي تمام عمر ميماند. اين مقاله را من 44 سال پيش خواندم بعد از آن هم به اين موضوع علاقه داشتم مثلاً در کتاب ‘بوم شناسي، علم عصيانگر’ يکي از مقالاتي که ترجمه کردم به همين موضوع ميپردازد به نام «کودکي به ياد مانده»، منتها در بوم شناسي هم اين بحث وجود دارد که انسان تأثيراتي از زيستگاه اجدادي‌اش – که ميليونها سال در آن زندگي کرده- ميگيرد که اين تأثيرات ديرپا هستند من اينها را ميدانستم اما به نظرم نميآمد اين کاري باشد که مسئوليتش با من باشد و فکر ميکردم اين موضوع مربوط به صاحبان تعليم و تربيت است و بايد صاحبنظران آن رشته سراغ آن بيايند، ولي از يک جايي به بعد احساس کردم که در تعاملم با دانشجوها انگار دارم در زمين شوره‌زار سنبل ميکارم. دانشجوهاي ما هيچ گونه احساسات و عواطفي نسبت به طبيعت از خودشان نشان نميدهند مگر همانهايي که پيشينه تعامل با طبيعت يا تبار روستايي دارند و بعد بيشتر روي اين موضوع متمرکز شدم و به اين نتيجه رسيدم که اين نازک طبعي را بايد کنار بگذارم که اين رشته من نيست، چرا که عملاً کس ديگري را نديدم که بيايد تمام عيار خودش را درگير اين مسأله کند. به نظرم ميآمد که ما داريم جوانهايمان را از دست ميدهيم، نسل جديد رابطهشان با طبيعت کم است و همه توانايي‌هايي را که بايد در اين تعامل با طبيعت شکل بگيرد از دست ميدهند، يعني استعدادهاي حسي، حرکتي، شناختي و عاطفي‌شان ناقص ميماند و چون با هم در طبيعت نيستند و بودنشان فقط در کلاسهاست اينها تجربه اجتماعي هم به دست نميآورند چون کلاس جاي تجربه اجتماعي نيست. کودک در طبيعت ميتواند تجربه اجتماعي را بهدست بياورد. مطالعات روانشناسان نشان ميدهد که بسياري از ناهنجاريهاي اجتماعي ما، نداشتن روحيه کارهاي جمعي، تحمل نکردن ديگران و خودخواهي به خاطر بزرگ شدن در فضاي بسته است. حالا اينها همه يک طرف، من به عنوان يک بوم‌شناس که به سرنوشت ميراثهاي طبيعي و محيط زيست خودمان علاقهمند بودم ميديدم اينهايي که از دانشگاههاي ما فارغالتحصيل ميشوند و پيشينه تجربه با طبيعت در کودکي نداشتند هيچ ميلي براي نجات طبيعت ندارند، يعني قطع اين رابطه با طبيعت يک معامله دو سر باخت است يعني هم نسلها ميبازند و هم طبيعت ميبازد. لذا به نظرم آمد بايد از يک جايي شروع کنيم. حالا اينکه من بهاندازه کافي براي اين کار ذيصلاح هستم يا نه، به نظرم آمد که بايد شروع کنم، شايد کساني که صاحب صلاحيت هستند بعدها بيايند و کار را از دست من بگيرند و ادامه بدهند. چهار سال پيش با تعدادي از جوانان علاقهمند در مشهد، گروهي تشکيل دادم و سفرهايي را تحت عنوان «سفرهاي آقاي کِرم» براي آشنايي بيشتر کودکان با طبيعت راهاندازي کرديم و آرام آرام با همان دستيارهايي که با من کار ميکردند آنها را برانگيختم که مدرسه طبيعت را براي نخستين بار در ايران راهاندازي کنند، سپس شروع کردم تا موضوع رابطه کودک و طبيعت و نقش‌اش در آينده محيط زيست ايران را در جلساتي که در شهرهاي مختلف ايران برگزار ميشد طرح کنم. براي همين امروز علاقهمندان زيادي در سراسر کشور دور هم جمع شدهاند و من فقط راهنمايي داده‌ام و آنها هستند که دارند مدرسه طبيعت را در شهرهاي خود راه‌اندازي ميکنند.

خانم جین گودال زیست¬شناس و سفیر صلح سازمان ملل، که تلاشش در شناخت زندگی شامپانزه¬ها ستودنی و جهانی است، از وهاب¬زاده به خاطر ترجمه کتابش، تحت عنوان “در سایه انسان”، که اخیراً در ایران به همت و تلاش استاد به چاپ رسیده است، قدردانی نموده و گفته است: «این شگفت¬انگیز است که “مدرسه طبیعت” شما و برنامه “ریشه¬ها و جوانه¬ها”ی من در کمک به جوانان برای درک و عشق¬ورزی به جهان طبیعی از یک هدف مشترک برخوردارند.»

محمد عظیمی، عضو کانون دوستداران محیط زیست دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی تهران گفته است: «اگر بخواهم تعبیر ذهنی‌ام را از اولین جلسه آشنایی با استاد وهاب¬زاده بیان کنم باید بگویم مثلث “عشق، دانش و فروتنی”.»

نصرت اله صفاییان، بوم¬شناس، محقق و نویسنده، بازنشته هیئت علمی دانشگاه مازندران وهاب¬زاده را اینگونه معرفی می¬کند: «عبدالحسین وهاب¬زاده یک فیلسوف بوم¬شناس است. طبیعت ایران را خوب می¬شناسد، با گیاهان و حیات وحش ایران و با مردمانی از جنس کویر و دشت و کوهستان، نشست و برخاست داشته است. در چهاردیواری محض بوم-شناسی خودش را زندانی نکرده است. اهل ادب و ادبیات است و بدینسان است که به درستی، محمد درویش او را در مقام برخورداری از اخلاق محیط زیستی همتای آلدولئوپولد، فیلسوف اکولوژیست نامدار آمریکایی دانسته است.»

(اقتباس از دومین شماره مجله زیست‌آیین)

 

آثار عبدالحسین وهاب‌زاده:

ردیف	نام کتاب	نویسنده	مترجم	انتشارات	سال نشر
1	دیدگاه­هایی از نظریه بوم­شناسی	ریمون مارگالوف	عبدالحسین وهاب‌زاده امین علیزاده	شورای پژوهش‌های علمی کشور - دفتر خدمات کتاب کاوند	1358 1368
2	اژدهای بهشتی (کنکاشی پیرامون تکامل هوش در آدمی)	کارل ساگان	عبدالحسین وهاب‌زاده	انتشارات اترک	1368
3	بهار خاموش	راشل کارسون	عبدالحسین وهاب‌زاده کوچکی-علیزاده	دانشگاه فردوسی مشهد جهاد دانشگاهی مشهد	1358 1389
4	تئاتر اکولوژی و بازی تکامل	جرج هاچینسون	عبدالحسین وهاب‌زاده مظفر شریفی	نشر نیکا	1371
5	مبانی محیط زیست	کنت وات	عبدالحسین وهاب‌زاده	انتشارات اترک جهاد دانشگاهی مشهد	1364 1389
6	مقدمه­ای بر رفتارشناسی	اوبری منینگ	عبدالحسین وهاب‌زاده	جهاد دانشگاهی مشهد	1372 1383
7	مقدمه ای بر اکولوژی رفتار	جان کربز نیکلاس دیویس	عبدالحسین وهاب‌زاده	جهاد دانشگاهی مشهد	1373
8	آخرین واحه: آب مایه حیات	ساندرا پوستل	عبدالحسین وهاب‌زاده	جهاد دانشگاهی مشهد	1373
9	چقدر کافیست؟ جامعه مصرفی و آینده زمین	آلن درنینگ	عبدالحسین وهاب‌زاده	جهاد دانشگاهی مشهد	1374
10	وضعیت جهان 1994	لستر براون	عبدالحسین وهاب‌زاده	جهاد دانشگاهی مشهد	1374
11	تنوع حیات	ادوارد ویلسون	عبدالحسین وهاب‌زاده	موزه آثار طبیعی و حیات‌وحش جهاد دانشگاهی مشهد	1376 1384
12	وضعیت جهان 1998	لستر براون	عبدالحسین وهاب‌زاده	جهاد دانشگاهی مشهد	1377
13	مایه حیات	عبدالحسین وهاب‌زاده	-	جهاد دانشگاهی مشهد	1377
14	مراقبت از زمین: راهبردی برای زندگی پایدار	سازمان جهانی حفاظت و ...	عبدالحسین وهاب‌زاده	جهاد دانشگاهی مشهد	1377
15	شناخت محیط زیست: زمین سیاره زنده	دانیل بوتکین ادوارد کلر	عبدالحسین وهاب‌زاده	موزه طبیعت و حیات‌وحش ایران جهاد دانشگاهی مشهد	1378 1382
16	بوم­شناسی علم عصیانگر	مجموعه مقالات	عبدالحسین وهاب‌زاده	نشر چشمه جهاد دانشگاهی مشهد	1381 1393
17	اخلاق محیط زیست	مجموعه مقالات	عبدالحسین وهاب‌زاده	جهاد دانشگاهی مشهد	1382
18	زیست­شناسی اجتماعی	ادوارد ویلسون	عبدالحسین وهاب‌زاده	جهاد دانشگاهی مشهد	1384
19	طراحی با طبیعت	ایان مک­­هارگ	عبدالحسین وهاب‌زاده	جهاد دانشگاهی مشهد	1386
20	بوم­شناسی: مطالعه تجربی توزیع و فراوانی	چارلز کربز	عبدالحسین وهاب‌زاده	جهاد دانشگاهی مشهد	1388
21	رفتارشناسی تماس	دزموند موریس	عبدالحسین وهاب‌زاده	چاپ اینترنتی	1390
22	تکامل	مارک ریدلی	عبدالحسین وهاب‌زاده	جهاد دانشگاهی مشهد	1391
23	کودک و طبیعت	پیتر کان استفن کلرت	عبدالحسین وهاب‌زاده	جهاد دانشگاهی مشهد	1392
24	در سایه انسان	جین گودال	عبدالحسین وهاب‌زاده	صحرای شرق	1394